| Abstract | La presente tesi prende in esame i testi scritti in classe durante le ore di italiano dagli alunni delle scuole elementari e medie superiori con lingua d’insegnamento italiana dell’area istro-quarnerina oggi appartenente alla Croazia. Si tratta di un territorio variegato e complesso perché vi convivono da secoli popoli, etnie, lingue e culture diverse. Nelle scuole considerate, tutto il processo didattico viene svolto in italiano che, quindi, rappresenta la lingua di scolarizzazione in un ambiente la cui realtà extrascolastica è caratterizzata dalla prevalenza del croato. La didattica in atto in queste scuole deve, pertanto, adattarsi a una situazione del tutto anomala rispetto a quella teorizzata nei corsi di studio e di formazione generale. Gli alunni che le frequentano vi entrano con presaperi linguistici molto diversificati, possiedono differenti repertori linguistici e non hanno tutti le stesse opportunità di uso attivo o passivo dell’italiano al di fuori del contesto scolastico. Gli insegnanti sono chiamati, pertanto, a ripensare continuamente la propria tecnica di insegnamento, a mettere in atto metodi, approcci e strategie particolari per far fronte alle situazioni sempre diverse in cui vengono a trovarsi a insegnare. Il compito più arduo che devono affrontare riguarda lo sviluppo delle competenze linguistiche di italiano dei loro alunni. Questi provengono da situazioni a volte profondamente diverse, le loro competenze in italiano, quando entrano a scuola, si possono posizionare su una scala che va da un massimo di padronanza linguistica (degli alunni la cui lingua materna è l’italiano o un suo dialetto) a un minimo di conoscenza (degli alunni che appena iniziano a studiare l’italiano in maniera intensiva). Può essere di grande aiuto per gli insegnanti capire, quindi, quali settori della lingua e della grammatica in particolare potrebbero rappresentare maggiori difficoltà per i discenti. La presente ricerca ha voluto indagare proprio questo fatto: analizzando gli errori rilevati nella produzione scritta degli alunni, si è voluto descrivere le problematiche principali e proporre riflessioni su possibili direzioni di intervento mirato e costante, avente come scopo il miglioramento della competenza linguistica, scritta in questo caso, dei ragazzi. I dati osservati mostrano che l’area che necessita di maggiori considerazioni e riflessioni e, di conseguenza, di un approccio più duraturo, graduale ma costante, che preveda esercitazioni di letto-scrittura continuative, è quella che riguarda la testualità, l’organizzazione e la strutturazione del discorso, la disposizione delle informazioni in un insieme coeso e coerente. La scrittura dei ragazzi risente, infatti, dell’oralità e non si sviluppa in maniera progressiva. I testi sembrano una trascrizione del pensiero. Pure molta parte degli errori ortografici e morfosintattici è legata, in ultima analisi, all’organizzazione del testo e dei concetti che intende comunicare. Questa generale mancanza, riscontrata pure nei ragazzi in Italia, e forse dovuta al diverso modo in cui la scrittura viene percepita nel mondo contemporaneo, potrebbe essere migliorata con lo svolgimento di attività di riflessione sulla lingua e di consapevolizzazione dei diversi meccanismi di produzione dei testi, delle diverse modalità di funzionamento della lingua scritta e di quella orale, dei collegamenti e delle interdipendenze tra forma e significato. |
| Abstract (english) | This thesis examines the texts written in class during the Italian lessons by students of elementary and high schools with Italian as the language of instruction in the Istria-Kvarner region now part of Croatia. It is a varied and complex territory as different people, ethnic groups, languages, and cultures cohabit there for centuries. In the schools considered, the whole teaching process is conducted in Italian, which is thus the language of instruction in an environment whose extracurricular reality is characterized by the predominance of Croatian. Therefore, the teaching in these schools has to adapt to a completely different situation than the one theorized in the study programs and training courses. The students who attend these schools have very diversified linguistic abilities, have different linguistic repertoires, and do not all have the same opportunities to use Italian actively or passively outside the school context. Teachers must, therefore, constantly rethink their teaching techniques and adopt particular methods, approaches and strategies to cope with the ever-changing situations in which they teach. The most difficult task they have to face concerns the development of their students’ language skills in Italian. These come from sometimes very different backgrounds, and their knowledge of Italian, when they enter school, can be positioned on a scale ranging from maximum linguistic proficiency (of students whose mother tongue is Italian or one of its dialects) to minimum proficiency (of students who are just starting to learn Italian intensively). It can therefore be very helpful for teachers to understand, therefore, which areas of the language, and grammar in particular, could pose major difficulties for learners. The present research aimed to investigate precisely this fact: by analysing the errors detected in the students’ written production, we wanted to describe the main problems and propose reflections for possible directions of targeted and constant didactic interventions, with the aim of improving students’ linguistic competence, in this case written. The observed data show that the area that requires more considerations and reflections and, consequently, a more lasting, gradual but constant approach, that includes continuous reading-writing exercises, is the area that concerns textuality, organization and the structuring of discourse, the arrangement of information in a cohesive and coherent whole. In fact, students’ writing is affected by orality and does not develop progressively. The texts seem like a transcription of their thoughts. Furthermore, much of the spelling and morphosyntactic errors is ultimately linked to the organization of the text and the concepts it intends to communicate. Activities aimed at reflection on language and awareness of the different mechanisms of text production, of the different ways in which the written and oral language function, of the connections and interdependencies between form and meaning, could help to improve this general deficiency, also observed among the students in Italy, that is perhaps due to the different way in which writing is perceived in the contemporary world. |
| Abstract (croatian) | U ovoj su doktorskoj disertaciji analizirani tekstovi koje su na satu talijanskoga jezika, u obliku zadaćnica, napisali učenici osnovnih i srednjih škola s talijanskim nastavnim jezikom koje djeluju u hrvatskome dijelu Istre i na Kvarneru. Radi se o kompleksnome geopolitičkom prostoru koji stoljećima nastanjuju i u kojemu se isprepliću različiti narodi, jezici i kulture. U njemu i danas živi i aktivna je u očuvanju svojih tradicija i vrijednosti autohtona talijanska nacionalna zajednica. Svoje pravo na obrazovanje na jeziku i pismu manjine, zajamčeno zakonima Republike Hrvatske, ostvaruje kroz škole od kojih su neke uključene u ovo istraživanje. U njima se cijeli nastavni proces odvija na talijanskome jeziku, koji stoga predstavlja nastavni jezik i jezik komunikacije u svim školskim aktivnostima. Ipak, u većemu dijelu izvannastavne stvarnosti prevladava hrvatski jezik. Didaktika se u ovim školama mora, dakle, prilagođavati situacijama potpuno različitima od onih teoretiziranih na većini studija, tečajeva za usavršavanje i u priručnicima. Nadalje, učenici koji ih pohađaju imaju vrlo različita jezična predznanja, različite jezične repertoare i nemaju svi iste mogućnosti aktivnoga ili pasivnoga služenja talijanskim jezikom izvan konteksta škole. Nastavnici, stoga, moraju neprestano preispitivati vlastite tehnike podučavanja, razvijati i kombinirati posebne metode, pristupe i strategije kako bi se prilagodili uvijek različitim situacijama u kojima podučavaju. Najzahtjevniji zadatak u tome procesu odnosi se na razvoj učeničkih jezičnih kompetencija na talijanskome jeziku. Učenici potječu iz ponekad vrlo različitih sredina, njihovo se vladanje talijanskim može prikazati na ljestvici koja se kreće od najviše razine poznavanja jezika (učenika kojima je talijanski ili neki njegov dijalekt materinski jezik) do najniže razine ovladanosti njime (učenika koji ga tek počinju intenzivno usvajati/učiti). Iz toga razloga, nastavnicima može biti korisna informacija o područjima jezika općenito i gramatike posebno koja učenicima mogu predstavljati najviše poteškoća. Ovo je istraživanje nastojalo proučiti upravo te aspekte: kroz analizu pogrešaka utvrđenih u pisanim tekstovima, opisani su najčešći problemi i iznesena promišljanja o mogućim didaktičkim smjernicama čija bi ciljana i kontinuirana provedba mogla voditi k poboljšanju jezične kompetencije učenika, posebice njihovoga pisanog izričaja. Istraživanjem su obuhvaćene četiri osnovne i dvije srednje škole s talijanskim nastavnim jezikom koje djeluje na području Istre i Kvarnera, odnosno ukupno 199 učeničkih tekstova na kojima je provedena analiza pogrešaka. Pogreške, u ovome kontekstu, nisu korištene kao instrument vrednovanja usvojenosti gradiva, već kao početna točka u shvaćanju jezičnih područja koja učenicima predstavljaju najviše poteškoća te za prijedlog smjernica usmjerenih potencijalnome poboljšanju učeničkih jezičnih kompetencija. Pogreške su podijeljene u četiri osnovne skupine, na temelju odstupanja od pravopisnih, morfosintaktičkih, leksičkih i semantičkih normi i jezičnih običaja tipičnih za talijanski. Nadalje, nastavnici koji su pristali sudjelovati u istraživanju pozvani su ispuniti upitnik (u digitalnome obliku) kojim se željelo upoznati njihovo mišljenje o nastavnome kontekstu u kojemu predaju, odnosno njihove metode i tehnike podučavanja, strategije i alate kojima se služe u svakodnevnome nastavnom procesu. Podaci dobiveni istraživanjem ukazuju na to da je područje tekstualnosti, organizacije i strukturiranosti teksta, rasporeda informacija u kohezivni i koherentni skup (u kojemu su podaci, pojmovi, elementi povezani pravilnim jezičnim te logičko-semantičkim vezama) dio nastave jezika koji je potrebno sagledati s posebnom pozornošću te u kojemu je potreban dugotrajniji, postepeni, ali stalni metodološki pristup, u vidu kontinuiranih vježbi čitanja i pisanja. Pisani izričaj, ne valja zaboraviti, ne predstavlja urođeno obilježje ljudi, već se on uči i uvježbava cijeloga života, a temelji za mogućnost kvalitetnih pisanih ostvaraja izgrađuju se u školi. Učeničko je pisanje pod utjecajem govornoga stila i ne razvija se na progresivan način. Tekstovi djeluju kao da su neposredno preneseni iz učenikovih misaonih prostora, a i veliki dio pravopisnih te morfosintaktičkih pogrešaka povezan je ustvari s organizacijom teksta i pojmova koji se žele prenijeti. Aktivnosti koje uključuju promišljanje o jeziku i osvještavanje različitih mehanizama stvaranja teksta, različitosti između pisanoga i govornoga jezika, načina na koji su oblik i značenje jezičnih struktura povezani i međuovisni mogle bi pospješiti razvoj ove općenito slabe točke učenika, koja je zapažena i opisana i u talijanskome kontekstu, a moguće je da proizlazi iz različitoga poimanja pisanoga izričaja u suvremenome svijetu. Naime, u današnjemu globalnom kontekstu, u kojemu su ljudi sve više povezani digitalnom tehnologijom te koriste pisane oblike komunikacije (SMS poruke, chat, komentari na društvenim mrežama...) više nego ikada prije u povijesti, kao da se postepeno gubi granica između pisanoga i usmenoga jezika. Na školi je da upozna učenike s različitostima istih te različitim načinima oblikovanja teksta kako bi svoju jezičnu produkciju znali prilagoditi određenoj situaciji i primatelju. U tome kontekstu, potrebno je osigurati uvjete i mogućnosti za vježbanje kako govornoga tako i pisanoga izričaja, na način prilagođen godinama i interesima samih učenika, s ciljem ojačavanja njihove opće komunikacijske i jezične kompetencije, a posredno i apstraktnoga i kritičkoga mišljenja čijem razvoju uvelike pridonose promišljanja o jeziku, o sličnostima i razlikama među oblicima i značenjima, aktivnosti klasificiranja, grupiranja, uspoređivanja jezičnih konstrukcija i načina uporabe i sl. Nadalje, razvijanjem svijesti o praktičnoj vrijednosti jezika te ulozi koju bolja ili lošija ovladanost njima može imati u poslovnome svijetu, kao i o važnosti te potrebi njegove pravilne uporabe, može se očekivati i veća motivacija samih učenika za razvijanjem svojih kompetencija na tom polju. Time oni postaju aktivni i svjesni građani, sposobni pročitati, protumačiti, čitati između redaka te sastaviti i usmeno ili pismeno prenijeti svoje ideje i mišljenja, rezultate svojega rada, kroz tekstove strukturirane i oblikovane na primjeren i jasan način. Sljedeći korak, koji će uslijediti nakon ovoga istraživanja, predstavljat će formiranje korpusa od prikupljenih učeničkih radova. Isti će moći poslužiti nastavnicima i znanstvenicima u njihovim istraživanjima pisanoga izričaja na talijanskome jeziku učenika istarskoga i kvarnerskoga prostora. Naime, jezik (u njegovome najširem značenju) škola talijanske nacionalne manjine još je uvijek premalo istražen, posebice u aktualnome kontekstu, suštinski izmijenjenome na društvenom, gospodarskom, etničkom, jezičnom i kulturnom planu u odnosu na prošla desetljeća. Potrebna su, stoga, detaljnija istraživanja o jakim i slabim točkama didaktičkih modela koji se trenutačno primjenjuju, općim kompetencijama učenika i nastavnika, aktivnostima koje bi bilo potrebno provesti ili izmijeniti kako bi se stvorili optimalni preduvjeti za što spontaniji razvoj jezičnoga izričaja svih uključenih aktera. |
